نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

دکتری حقوق خصوصی، دادیار دادسرای عمومی و انقلاب تهران، عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع) واحدخواهران

چکیده

مشهور فقهای امامیه برای حکم به صحت عقد رهن، شرایطی چون ضرورت وجود دین ثابت در ذمه، عین بودن رهینه و لزوم قبض آن را مقرر داشته و بر این اساس به بطلان رهن دین و منفعت نظر داده‌اند؛ این همان حکمی است که در قانون مدنی ایران بدان تصریح شده است. در سال‌های اخیر به لحاظ افزایش چشمگیر معاملات اعتباری و تسهیل روند استقراض برای فعالان عرصه‌ی تجارت، در برخی  قوانین و مقررات ناظر بر امور بانکی، بر خلاف حکم قانون مدنی، رهن مصادیقی از اموال که فاقد جنبه‌ی عینیت هستند و از جمله رهن دین به رسمیت شناخته شده است. صرف‌نظر از  اختلاف دیدگاه‌هایی که میان نویسندگان حقوق در توجیه و یا تبیین حکم رهن این قسم از اموال وجود دارد، به نظر می‌رسد با توجه به الزمات قانون مدنی، ترتب آثار رهن بر چنین  قراردادهایی، از جمله رهن دین را تا زمانی می‌توان به رسمیت شناخت که با حقوق دیگر بستانکاران در تعارض نباشد و الاّ در صورت تعارض، باید حق تقدم دارنده‌ی چنین رهینه‌ای را بر دیگر بستانکاران منتفی دانست. 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Debt Mortgage in Iranian Legal System

نویسنده [English]

  • Farideh Shokri

چکیده [English]

The viewpoint of the most Imamieh jurists is that the Collateral must be a on real object and be handed to the mortgagee and the debt must be a fixed debt. Accordingly, they rescinded the mortgage of the debt & interest. This is the same standpoint prescribed by legislator in Iranian civil code. In the recent years, the credit transactions were increased, remarkably and the borrowing process for commercial activists were facilitated and following them, in some Act and regulations governing on bank affairs, contrary to civil Act order, the mortgage of cases not to be a real object like debt mortgage has been recognized. Irrespective of difference in standpoints among law authors in explanation and/or illustration of mortgage order, it seems that in view of the requirements of civil Act, the priority of mortgagee effects on such contracts such as debt mortgage can be recognized till it is not inconsistent with the rights of other creditors, otherwise in case of inconsistency, the priority of mortgagee in such mortgage in respect of other creditors is considered as cancelled.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mortgage
  • Debt Mortgage
  • Collateral
  • Receipt of Collateral
  • Civil Act
الف: فارسی
1- اخلاقی، بهروز، «بحثی پیرامون توثیق اسناد تجاری»، نشریه‌ی دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، شماره‌ی 24، آذر 1368.
2- امامی، سیدحسن، حقوق مدنی، جلد اول، تهران، اسلامیه، چاپ بیست و دوم، 1381.
3- انصاری، مسعود؛ طاهری، محمدعلی، دانشنامه حقوق خصوصی، جلد سوم، چاپ اول، تهران، محراب فکر، 1384.
4- بروجردی عبده، محمد، حقوق مدنی، چاپ اول، مجد، 1380.
5- حسن‌‌زاده، علی، بررسی فنون کاهش ریسک چک با تاکید بر نقش عاملیت، تهران، پژوهشکده‌ی پولی و بانکی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول، 1382.
6- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، حقوق مدنی رهن و صلح، چاپ دوم، تهران، گنج دانش، 1370.
7- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، دایره‌المعارف حقوق مدنی و تجارت، بنیاد راستاد، چاپ اول، 1357.
8- ستوده تهرانی، حسن، حقوق تجارت، جلد سوم با تجدیدنظر، تهران، نشر دادگستر، چاپ پنجم، تابستان 1380.
9- سعیدی، پرویز، «بورس و اهمیت ابزارهای مالی»، ماهنامه‌ی تدبیر، سال نوزدهم، شماره‌ی 192، اردیبهشت 1387.
10- شکری، فریده، «وثیقه شناور در نظام حقوقی آمریکا و ایران»، فصلنامه‌ی مدرس، پژوهش‌های حقوق تطبیقی، دوره‌ی چهاردهم، شماره‌ی دوم، پیاپی (67)، تابستان 1389.
11- شکری، فریده، مطالعه تطبیقی رهن اموال غیرمادی در حقوق ایران و آمریکا، رساله‌ی دکتری، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده‌ی علوم انسانی، 1388.
12- شهبازی‌نیا، مرتضی، «انتقال و توثیق ضمانت‌نامه مستقل بانکی»، فصلنامه‌ی مدرس علوم انسانی، دوره 11، شماره‌ی 2، تابستان 1386.
13- صادقی گلدر، احمد، «معاملات رهنی در قانون مدنی و قوانین ثبت»، فصل‌نامه‌ی حق، دفتر 8.
14- صقری، محمد، حقوق بازرگانی، اسناد، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ پنجم، 1387.
15- علوی قزوینی، سیدعلی، «رهن دین»، اندیشه‌های حقوقی، شماره‌ی 4، پاییز 1382.
16- کاتوزیان، ناصر، عقود معین 4، عقود اذنی- وثیقه‌های دین، چاپ دوم، شرکت انتشار با همکاری شرکت بهمن برنا، انتشارات مدرس، 1376.
17- کاتوزیان، ناصر، دوره عقود معین، حقوق مدنی، معاملات معوض- عقود تملیکی، جلد اول، شرکت انتشار با همکاری شرکت بهمن برنا- انتشارات مدرس، چاپ ششم، 1376.
18- کریمی، عباس، «رهن دین»، مجله‌ی دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی، شماره‌ی 38، مهرماه 1376.
19- کریمی، عباس؛ معین اسلام، محمد، «رهن اموال فکری»، فصلنامه‌ی حقوق، مجله‌ی دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره‌ی 38، شماره‌ی 2، تابستان 1387.
20- موسویان، سید عباس، «بانکداری بدون ربا از نگاه شهید صدر (2)»، اقتصاد اسلامی، شماره‌ی 21، 1385.    
21- موسویان، سید عباس، «تبیین فقهی بانکداری بدون ربا (مدل ایران و اردن)»، فصلنامه‌ی تخصصی فقه و حقوق، شماره‌ی دوم، 1383.
22- موسویان، سید عباس، «مشارکت مجدد جایگزین تنزیل مجدد»، اقتصاد اسلامی، شماره‌ی اول، 1380.
23- ولایی، عیسی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، تهران، نشر نی، چاپ چهارم، 1384.
ب: عربی
1- آخوند خراسانی، محمدکاظم، حاشیه المکاسب، تصحیح: سید مهدی شمس‌الدین، چاپ اول، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، 1406 هـ .ق.
2- ابی‌مجد یوسفی(فاضل ابی)، زین‌الدین ابی علی حسن بن ابی‌طالب، کشف الرموز فی شرح المختصر النافع، جلد اول، تحقیق: اشتهاردی و یزدی، جامعه‌ی مدرسین قم، چاپ اول، 1410 هـ .ق.
3- اردبیلی، احمد مقدس، زبده‌البیان فی احکام القرآن، تهران، المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه، بی‌تا.
4- انصاری، زکریا بن محمد بن احمد بن زکریا، فتح الوهاب، جلد اول، چاپ اول، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418 هـ .ق.
5- انصاری، مرتضی، مکاسب، جلد اول، چاپ اول، محبین، 1379.
6- انصاری، مرتضی، مکاسب، جلد سوم، تحقیق: لجنه التحقیق، چاپ اول، مؤسسه‌ی هادی، 1418 هـ .ق.
7- بجنوردی، سیدمحمدحسین، القواعد الفقهیه، جلد ششم، تحقیق: مهدی مهریزی و محمد حسین دراینی، چاپ اول، قم، هادی، 1419 هـ .ق. 
8- بحرانی، یوسف (محقق بحرانی)، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، جلد بیستم، تحقیق: محمدتقی الایروانی، قم، جامعه‌ی مدرسین. بی‌تا.
9- جبعی عاملی، زین الدین (شهید ثانی)، مسالک الافهام إلی تنقیح شرائع الاسلام، جلد سوم، چاپ اول، تحقیق و نشر: مؤسسه‌ی معارف اسلامی، 1414 هـ .ق.
10- جبعی عاملی، زین الدین (شهید ثانی)، مسالک الافهام إلی تنقیح شرائع الاسلام، جلد چهارم، تحقیق و نشر: مؤسسه‌ی معارف اسلامی، چاپ اول، 1414 هـ .ق.
11- حر عاملی، الشیخ محمد بن الحسن، تفصیل وسایل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، جلد هیجدهم، تحقیق: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، قم، مؤسسه‌ی آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، 1414 هـ .ق.
12- حسینی روحانی، سید محمد صادق، فقه الصادق، جلد پانزدهم، چاپ سوم، قم، مؤسسه‌ی دارالکتاب، 1412 هـ .ق.
13- حسینی روحانی، سید محمد صادق، فقه الصادق، جلد بیستم، چاپ سوم، قم، مؤسسه‌ی دارالکتاب، 1414 هـ .ق.
14- حسینی روحانی، سید محمد صادق، منهاج‌الفقاهه، جلد اول، چاپ چهارم، یاران، 1418 هـ .ق.
15- حسینی سیستانی، سیدعلی، منهاج الصالحین، جلد دوم، چاپ اول، قم، مکتبه آیه‌الله العظمی سیدعلی حسینی سیستانی، 1416 هـ .ق.
16- حسینی عاملی، سید محمدجواد، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، جلد پنجم، مصر، بی‌نا، 1326 هـ .ق.
17- حلبی، حمزه بن علی بن زهره، غنیه النزوع الی علمی الاصول و الفروع، تحقیق: شیخ ابراهیم بهادری، چاپ اول، مؤسسه‌ی امام صادق(ع)، 1417 هـ .ق.
18- حلی، ابن فهد، المهذب ‌البارع، جلد دوم، تحقیق: شیخ مجتبی عراقی، قم، جامعه مدرسین، 1411 هـ .ق.
19- حلی، ابی طالب محمد بن الحسن بن یوسف بن المطهر (فخرالمحققین)، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، جلد دوم، تحقیق: کرمانی و اشتهاردی و بروجردی، چاپ اول، طبع بامر، 1387.
20- حلی، جمال الدین بن الحسن (علامه الحلی)، تبصره المتعلمین، تحقیق: حسینی و یوسفی، چاپ اول، فقیه، 1368.
21- حلی، جمال الدین بن حسن (علامه حلی)، تحریر الاحکام، جلد اول، چاپ سنگی، مؤسسه‌ی آل‌البیت.
22- حلی، جمال‌الدین بن حسن (علامه حلی)، تحریر الاحکام، جلد دوم، تحقیق: شیخ ابراهیم بهادری، چاپ اول، مؤسسه‌ی امام صادق (ع)، 1420 هـ .ق.
23- حلی، جمال الدین بن حسن (علامه حلی)، تذکره الفقهاء، جلد اول، چاپ قدیم، مکتبه الرضویه لإحیاء الآثار الجعفریه، بی‌تا.
24- حلی، جمال الدین بن حسن (علامه حلی)، تذکره الفقهاء، جلد دوم، مکتبه الرضویه لإحیاء الآثار الجعفریه، بی‌تا.
25- حلی، جمال الدین بن حسن (علامه حلی)، قواعد الاحکام، جلد دوم، تحقیق: مؤسسه نشر اسلامی، چاپ اول، قم، مؤسسه‌ی نشر اسلامی، 1413 هـ .ق.
26- حلی، جمال الدین بن حسن (علامه حلی)، نهایه الاحکام فی معرفه الاحکام، جلد دوم، تحقیق: سیدمهدی رجایی، قم، مؤسسه‌ی اسماعیلیان، چاپ دوم، 1410 هـ .ق.
27- حلی، محمد بن ادریس، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، جلد دوم، چاپ دوم، قم، مؤسسه‌ی نشر اسلامی، 1411 هـ .ق.
28- خلخالی، سیدمحمدکاظم، فقه الامامیه قسم المعاملات{تقریر ابحاث آیه‌الله العظمی الحاج میرزا حبیب‌الله الرشتی}، چاپ اول، تهران، حیدری، 1395 هـ .ق.
29- خوانساری، سید احمد، جامع المدارک فی شرح  مختصر النافع، جلد سوم، تحقیق: علی اکبر غفاری، چاپ دوم، تهران، مکتبه الصدوق، 1405 هـ .ق.
30- خویی، سید ابوالقاسم، مصباح ‌الفقاهه فی المعاملات، جلد دوم، چاپ دوم، قم، سیدالشهدا، بی‌تا.
31- راوندی، قطب‌الدین ابی الحسن سعید بن هبه‌الله راوندی (قطب‌الدین راوندی)، فقه القرآن، جلد دوم، تحقیق: سید احمد حسینی، چاپ دوم، قم، مکتبه آیت‌‌الله العظمی نجفی مرعشی، 1405 هـ .ق.
32- زین الدین، شیخ محمد امین، کلمه التقوی، جلد ششم، چاپ سوم، مهر، 1413 هـ .ق.
33- سبزواری، محمدباقر بن محمد مؤمن (محقق سبزواری)، کفایه الاحکام، چاپ سنگی، اصفهان: مدرسه صدر مهدوی.
34- سیوری (فاضل مقداد)، جمال‌الدین مقداد بن عبدالله، نضد القواعد الفقهیه، تحقیق: سید عبداللطیف کوه‌کمری، قم: مکتبه آیه‌الله العظمی المرعشی، 1403 هـ .ق.
35- طباطبایی حکیم، سید محمد سعید، منهاج الصالحین، جلد دوم، دارالصفوه، 1416 هـ .ق.
36- طباطبایی یزدی، سید محمد کاظم، حاشیه المکاسب، جلد اول، قم، اسماعیلیان، 1378.
37- طباطبایی، سید علی، ریاض المسائل، جلد اول، چاپ سنگی، قم، مؤسسه‌ی آل‌البیت، 1404 هـ .ق.
38- طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسائل، جلد هشتم، چاپ اول، مؤسسه‌ی نشر اسلامی، 1419 هـ .ق.
39- طوسی، ابی جعفر محمد بن حسن (شیخ طوسی)، المبسوط فی فقه الامامیه، جلد دوم، تحقیق: محمدتقی کشفی، مرتضوی، 1387.
40- طوسی، ابی جعفر محمد بن حسن (شیخ طوسی)، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، دارالاندلس، بیروت، اوفست منشورات قدس قم.
41- عاملی، الشیخ بهاء الدین، الجامع العباسی، تهران، مؤسسه‌ی انتشارات فراهانی، بی‌تا.
42- عکبری بغدادی، ابی عبدالله محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، المقنعه، تحقیق جامعه مدرسین قم، مؤسسه‌ی نشر اسلامی، 1410 هـ .ق.
43- قمی سبزواری، علی بن محمد بن محمد، جامع الخلاف و الوفاق، تحقیق: شیخ حسین حسنی بیرجندی، چاپ اول، قم، زمینه‌سازان ظهور امام عصر، 1379.
44- کرکی، ابوالحسن علی بن حسین (محقق ثانی)، جامع المقاصد فی شرح القواعد، جلد پنجم، چاپ اول، قم، مؤسسه‌ی آل البیت، 1408 هـ .ق.
45- مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهه، جلد اول، کتاب البیع، هدف، بی‌تا.
46- مکی عاملی، شمس الدین محمد بن مکی (شهید اول)، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، جلد سوم، تحقیق و نشر: مؤسسه‌ی نشر اسلامی، چاپ اول، 1414 هـ .ق.
47- مکی عاملی، شمس الدین محمد بن (شهید اول)، اللمعه الدمشقیه، تحقیق: شیخ علی کورانی، چاپ اول، دارالفکر، 1411 هـ .ق.
48- مکی عاملی، شمس الدین محمد بن (شهید اول)، القواعد و الفواید فی الفقه و الاصول و العربیه، تحقیق: سید عبدالهادی حکیم، قم، مکتب مفید، بی‌تا.
49- موسوی خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، جلد اول، قم، مؤسسه‌ی نشر اسلامی، بی‌تا.
50- موسوی خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، جلد دوم، قم، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
51- موسوی خمینی، سید روح‌الله، کتاب البیع، جلد اول، چاپ چهارم، قم، اسماعیلیان، 1410 هـ .ق.
52- موسوی خمینی، سید روح‌الله، کتاب البیع، جلد پنجم، چاپ چهارم، قم، اسماعیلیان،1410 هـ .ق.
53- موسوی گلپایگانی، سید محمدرضا، هدایه العباد، جلد دوم، چاپ اول، دار القران الکریم، 1413 هـ .ق.
54- نجفی خوانساری، موسی بن محمد، منیه الطالب فی شرح المکاسب، تقریرات محقق میرزا محمدحسین نایینی، تحقیق و نشر: مؤسسه‌ی نشر اسلامی، جلد اول، چاپ اول، قم، مؤسسه‌ی نشر اسلامی، بی‌تا.
55- نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، جلد بیست و پنجم، تحقیق: شیخ علی آخوندی، جلد ششم، دارالکتب الاسلامیه، 1394 هـ .ق.
56- نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، جلد بیست و سوم، چاپ هشتم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.
57- همدانی، آقا رضا، مصباح الفقیه، جلد سوم، چاپ سنگی، مکتب صدر، بی‌تا.